DISCURSO DO DIRETOR DA ACADEMIA DA PNTL COMANDANTE ARQUIMÍNIO

 

DISCURSO DO DIRETOR DA ACADEMIA DA PNTL

COMANDANTE  SUPERINTENDENTE CHEFE ARQUIMÍNIO RAMOS

DIA 9 DE JULHO DE 2024
AUDITORIO MINISTERIO DA DEFESA E QG-FFDTL, FATUHADA, DILI

Hau tenke kontrola oras, tanba hau joven be dalaruma orsida hau bomba rai tan

Obrigadu ba Diretor IDN, ba konvite, mai hau atu hato’o palestra ida ne’e, orgullu mós hanesan dosente IDN ninian ne’ebé bele kontribui mós ideia balun bai ta nia formandu sira husi IDN.

Mm, tema ne’ebé husi Komisaun fó mai hau ne’e atu koalia kona-ba Formasaun no Kapasitasaun iha, títulu ne’ebé hau simu uluk ne’e koalia kona-ba rekursus umanus iha Organizasaun ida, depois, loron tolu liu ba hau simu fali konvite ida atu koalia kona-ba original ne’e mak kona-ba ida ne’e; depois hau manda fali ninia, ida nee’bé halo ajusta tiha ona.

Mm, antes tama ba iha tema kona-ba formasaun no kapasitasaun iha PNTL ninian, hato’o uluk lai nian, kontri… mm, okay, ninia ‘outline’ mak ne’e, hau prepara iha be, komu komisaun dehan, bele, bele Inglés, bele Portugés, bele Tetun, hau dehan, mm, jornal ne’e mós iha Inglés hela ne’ebé hau halo rezumu deit, mm iha Inglés, depois iha bahas mós iha, depois itabot bele asesu iha loja livru sira, hau nia publikasaun livru liu iha tinan 10 liu iha 2014, nia edisaun ida ba dala haat nian ne’e mak foin publika iha tinan kotuk iha 2023 ho kedas ninia jornal internasional nian ne’e rezumu husi, book chapter ne’e iha, iha, tinan kotuk ne’ebé itabot sira bele iha asesu ba referénsia sira ne’e.

Primeiru ita atu kuñese kona-ba natureza husi Rekursus Umanus, baibain hau hanorin iha universidade be, la’o-ba-la’o mai iha ne’e, itaboot sira bele haree; kompriende kona-ba natureza Rekursu Umanus, Define Rekursu Umanu, Ninia Planeamentu sira, deskreve ninia, mm, oinsá mak halo audit ba Rekursus Umanus ida, ikus liu mak kompriende: edukasaun no Sistema Formasaun iha Polísia Nasionál Timor-Leste.

Ne’e, be, iha organizasaun ida, presiza iha Sistema ida, não é?, para oinsá mak define ninia jestaun hodi jere ninia Rekursus Umanus ne’e ho efikaz no efisiénsia iha organizasaun ninia metas ka ‘Organization Goals’.

Mm, se mak serbisu iha Rekursus Umanus? Ou Jestor Rekursus Umanus ne’e, nia halo saida?. Iha Jestaun Rekursus Umanus ninia, mm, iha ‘masa globalizmu’ ne’e tama ona ba ninia estratéjiku iha ninia, la’os ninia serbisu ne’e para serbisu ‘payrol’ deit, Bahasa dehan juru ketik deit, ne’e transforma ona Jestaun Rekursus Umanus bai ha Konseitu Estratéjiku Organizasaun nian.

Mm, atu uza Rekursus Umanus ne’e para bele sai Organizasaun kompetitivu, organizasaun ne’ebé bele halo serbisu ho lais bele kompete ho organizasaun sira seluk. Ne’e serbisu Rekursus Umanus ninian, eeeh?,

Mm, tanba tempu 20 minutus deit, orsida itabot sir abele hetan ‘slight’ ne’ebé fó tiha ona, tanba ida ne’e, ne’e lasubar ida, mm, publika tiha ona, bele bai ha livru sira iha loja mós bele bai ha jornál sira, itaboot sira bele iha asesu maibé selu, ne?,  ba klick iha jornal ne’ebé saida, selu tiha lai mak e depois itabot sira bele download se lae, simu deit abstratu deit ne’e.

Ne’ebé mudansas ne’ebé hanesan ohin hau hatete ne’e, uluk Jestaun Rekursus Umanus ne’e, sira serbisu administrative deit, oinsá mak sira serbisu administrativu, halo, mm, hanesan ohin hau dehan ne’e ‘juru-ketik’, halo transferénsia, halo promosaun, ne’e, ne’e nível hanesan, la’os hola desizaun estratéjika.

Mm, tuir mai ne’e, ne’e, nível operasionál sira buka oinsá mak bele resolve kestaun krize iha organizasaun ida, agora, mm, iha mudansa ida ikus ne’e, ne’e, Rekursus Umanus tama ona iha kestaun estratéjika iha jestaun ninian. Nia serbisu oinsá mak atu bele, hahú kedas husi Planeamentu inísiu, organizasaun ne’e, Rekursus Umanus, mm, involve kedas ona iha ne’ebá,

Mm, PNTL iha transformasaun husi Leia Orgánika tuan ba Lei orgánika foun ne’e, iha mudansas ne’ebé, tuir ‘survey’ barak ne’ebé akontese iha mundu, mm, agora mundansas ona, tranforma ona, Rekursus Umanus ne’e, ne’e ba iha nível komandu.

Iha PNTL ne’e iha Komandu tolu: iha Komando Operasaun, Komando Administrasaun: haree kona-ba osan no sasan, Komando Pesoál Formasaun ne’e atu haree deit kona-ba ema, hahú husi rekrutamentu, hum, transferensia, formasaun, kolokasaun to’o ema reforma no mate mós Komando Pesoál Formasaun ne’e mak bele trata ne, inkluindu saúde membru sira nian.

Ne, be, ninia envolvimentu iha kestaun organizasaun ne, ne, mm, iha tiha ona, desde iha tinan 2022, wainhira Lei Orgánika no Estatutu PNTL ne’e tama-iha-vigor, ah, ida ne’e mak, hau hanoin ema sira halo desizaun bai ha estatutu ne’e mós, eeh?, sira kuñese konseitu kona-ba Rekursus Umanus la’os hau deit mak hatene, maibé sira mós bele lee, no sira lee ona ne, be, sira bele halo mudansas iha organizasaun nian, tuir era ne’ebé peskiza barak hatudu, mudansas barak hatudu, kestaun Rekursus Umanus ne’e iha, kestaun Administrativu, Operasionál; no agora iha ona nível Estratéjiku, la’os ‘juru-ketik’ ona, ne, be, ninia, mm, itaboot sira haree iha ‘slight’ ne’e transformasaun, nível estratéjiku uluk ne, ne, 20% deit, kestaun operasionál 30%, administrativu mak 50%. Ne’e uluk, agora araska, mudansa tiha ona, agora dadauk ne’e nível estratéjiku ne’e 60 pursentu, nível operasionál noadministrativu ne’e 30 pursentu. Ne’e, be organizsaun, hau hanoin ne’e, nia tenke kompetitivu atu iha mudansa, se la iha mudansa, tanba iha Teoria barak hatete ona, ita labele trata ema ne’e hanesan ‘mákina deit’, - “do not treat your staffs as machies”,  sira ne’e sai hanesan, sira ne’ebé asset importante organizasaun ne’e ninian.

Okay, iha Jestaun Estratéjiku Human Resource ka iha Jestaun Rekursus Umanus Estratéjiku ne’e iha: nível estratéjiku organizasaun ninian, kultura organizasaun, kultura ne’ebé kompetitividade no mós situasaun organizasaun ne’ebé atuál ne’e, nia akompanya situasaun ne’e hahú husi inísiu to’o situasaun atuál ne’e, ne’e, mm, Divizaun ka, Departamentu ka, Xefe ka, ema sira ne’e serbisu iha Rekursus Umanus ne’e nia haree, mm, kestaun Organizasaun nian ne’e, ne’e, iha nível estratéjiku. Hau hanoin ne’e, ne’e konseitu jerál deit, hau kompriende katak itaboot sira hatene hela oinsa mak ita garante bele sai efetivu, atu ba efetivu ne’e, ita bele hatene, oinsá organizasaun ne’e ninia metas, ita bele atinje, ida efisiénsia ne’e katak oinsa mak kestaun operasionál ne’e iha ninia efisiénsia, mm, menus utiliza rekursus maibé nia bele atinje nafatin rekursus ka metas ne’ebé organizasaun iha.

Hau hanoin, hanesan ohin hau hatete ne’e, iha mudansas iha organizasaun, halo, halo re-estrutura organizasaun ka atu halo merger organizasaun, ne’e serbisu ne’e, ne’e tenke mai ho estudu, mai husi parte rekursus umanus tanba ema sira ne’ebé serbisu iha estratéjiku ne’e hola-parte iha Rekursus Umanus, se la’e líder organizasaun, ezekutivu sira, halo deit desizaun, sem [la’o-ho] análize, estudu, tanba ne’e mak ita labele atinje organizasaun ninian, ninia metas ne’e ho di’ak, atu mudansas bai ha dezeñu serbisu ka atu halo mudansa ba deskrisaun serbisu, ne’e serbisu rekursus umanus nian, depois mak aliña ho atividade Rekursus Umanus nian, hanesan ohin itaboot sira rona ona katak, kona-ba Rekursus Umanus ne’e hahú husi Rekrutamentu to’o ba iha ema ninia reforma, depois, wainhira organizasaun ne’e presiza ema seluk atu bele apoia, nia tenke, hetan ‘hire’ atu bele selu ema seluk atu bele serbisu, por izemplu, serbisu IT, ne’e PNTL karik laiha ‘Expert’ di’ak, tenke, tenke, selu ema seluk ona, ‘outsearching’, para oinsa organizasaun ne’e, ne’ebele serbisu di’ak, efisiente no efikaz. Ne’ebé atu jere rekursus umanus ne’e la’o ho didi’ak ne’e, ninia objetivu ne’e la’o ba saida, ne’e? Para ‘the right people’, para hetan ema ne’ebé di’ak, ema ne’ebé ho kompeténsia di’ak, iha tenpu ne’ebé lós, ‘right time’ no mós ‘right place’, koloka ema.

Baibain itaboot sira rona dehan ‘the right man on the right place’, dala ruma iha Timor ne’e itaboot rona barak mak, ‘the wrong man on the right place, karik’, se hanesan ne’e karik atu nune’e sira bele lee, konseitus rekursus umanu ne’e para oinsa, para ninia objetivu ne’e atinje metas ho, mm, objetivu ho di’ak, se la’e mak ‘wrong man on the right place’, hanesan atu ba joga bola ne’e, ema tebe bola lahatene, tau ba striker, nia halai deit labele, tau ba iha striker, ne’e nunka hatama golu, mm, nia bidu ba bidu mai iha guardarede ninia oin no nunka hatama, tanba ne’e, tebe lahatene, ne’e, ida ne’e linguazen sira ne’ebé baibain itaboot sira akompaña; iha jestaun organizasaun internasionál ne’e, iha ‘strategic plan’, organizasaun tomak nian, rekursus umanus ne’e, ema tenke, hahú inísia kedas, tenke involve ema, depois mak ba jestaun rekursus umanus e kontinua ba atividade serbisu rekursus umanus nian.

Mm, benefísiu ne’e, itabot sira hatene, para oinsa mak bele ‘ketik’, para labele gasta osan demais, mm, ida ne’e mós hau tenke liu deit, ne’e, be, atu haree, oinsá ema bele serbisu di’ak, oinsá ema bele ‘the right man on the right place, right capability, right time, right place’; ita tenke analiza mós, durante ne’e, se la’e ita rona iha facebook, mak ita tenke, ami nia funsionáriu barak mak mai halimar facebook deit, to’o oras fila, tanba ita la-análize didi’ak ninia be, serbisu saida mak eziste, ema na’in hira mak ita presiza, se la’e ita rekruta mai, rekruta mai, rekruta mai, ita lahatene atu rekruta ba ne’ebé, atu ba ne’ebé atu halo saida, sim, iha Timor ita lahatene, lós ka la’e, tanba hau mós akompaña facebook deit, itabot sira karaik, akompaña karik, ida ne’e mós bele akontese iha Ministériu balun, mm, rekruta ema barak, depois lahatene ema ne’e atu halo saida, depois, mm, ema idak-idak ne’e, nia mai para halo saida, a’at liu mak, mm, ‘wrong man’ ne’e, nia bai ha, ne’e, ne’e, nia la’os IT, nia ba iha xefe IT, mm, ida ne’e mós problema, nia lakompriende jestaun finansas, nia ba Diretor Finansas, mm, ida ne’e mós dala ruma problema boot, iha diresaun, depois, ema sira halo serbisu ne’e, nia tenke halo relatoriu, loronloron nia halo saida, para xefe sira hatene, ema ne’e halo serbisu, depois, serbisu sira ne’e, ne’e, esensial ba organizasaun ka la’e?, se la’os esensial ba organizasaun, la importante, ita rekruta ba halo saida, okay,

Ne’e, be, mm, iha Instituisaun PNTL, tuir rezolusaun polisia nian ida iha rezolusaun númeru 34, iha 79 ne’e kona-ba oinsa nia tenke organiza, iha polisiamentu ne’e, iha organizasuan polisia ne’e, nia tenke presiza ida ne’e, “Well train, well educate, well equipped, well salary and well maternity!”,  , well, well, well’, hotu deit, lima ne’e iha hotu, ema serbisu ho di’ak ne’e, iha ona livru maibé ne’e la’os hau nia hanoin ne’e, iha ona ema nia aman ida ninia naran Sulivan mak sita iha 2015 liuba, pájina 96, itaboot sira bele asesu iha livru,

Iha Kurusu sira, mm, kursu sira dadaun akontese sira ne’e iha kursu inisiál ne’e, kursu sira, agora dadaun ne’e mak tama husi rekruta, rekruta PNTL ninian, katak iha poin ne’e iha rua, entre rekruta ho administrasaun ninian, ida ne’e mak agora dadaun ita prepara hela, lobi ho Ministériu Ensinu no Akreditasaun ba iha, atu hasa’e grau academia bai ha Instrutor ne’e, sei hala’o iha ‘Instituto da Academia da Ciênsia da Polícia’,mm, semana oin mai, ministériu sira husu ami sei ba halo estudu viabilidade, ne’e semana oin mai ami sei ba halo estudu iha munisipiu sira, depois mak ami sei ba fali aprezenta iha Ministériu do Ensino Superior para Siénsia Akademia nian ne’e, ne’e bele hetan lisensa no ba fali kursu, kursu ne’e bele ita hahu ona.

Mm, kursu promosaun ne’e iha kursu sarjentu, mm, ita boot sira akompña iha PNTL, depois ita mós loke vaga ba iha Nasaun sira iha PNTL husi, liu-liu kolega sira ne’ebé, sira formasaun laduun di’ak hanesan iha Guine Bisau ne’e ita konvida atu sira mai halo formasaun, kursu sarjentu iha Timor-Leste ne’e, ba oin kursu ofisial mós ita planu konvida sira ne’e, mai hodi tuir formasaun, depois iha ne’ebá ne’e dehan diviza tula deit, tula deit, ne’ebé, hakarak ajuda, ita simu formasaun husi nasaun avansada sira, ita ajuda fali sira ne’ebé fraku liu ita, ida ne’e mak dehan be, saida, mutual benefit ne’e mak ida ne’e, ita simu, ita mós fo, labele hein simu deit, simu deit, ita mós nunka fo, ida ne’e mós problema boot ba, ba ita nia organizasaun, depois kursu ofisial iha Timor, kursu superior iha Portugal, kursu instructor nian iha Malasia, ida ne’e mak dadaun ne’e ita halo, tanba ita nia membru dadaun ne’e balun iha hela Institutu ne’ebá, sira tinan lima, tinan neen fila mai, sira mai ho kedas Mestradu iha Siénsia Polísia, tanba ne’e mak ita loke Institutu ne’e, ne’e, mm, ita hein katak tinan oin ne’e sira graduasaun mai ona para bele, prienxe rekezitu sira para bele harii Ensinu Superior Polísia ninian, ba kursu nível Ofisial Polísia ninia, agora dadaun iha, Iha CSPOS [Curso da Ciência Policial para os Oficiais e Superiores]  IDN, IDN Timor-Leste no mós IDN Portugal ninian, ne’e mak agora ita la’o hela, ne’e mak CSPOS nian ne’e inkluindu ba ofisia PNTL mós, depois ba Lideran ninian iha kursu bai ha nível ‘manjementu/jestaun’, sira sei fo/akredita husi Guvernu Timor-Leste, iha Diploma Ezekutivu Polísia ninian, akreditadu iha 2011 ba nível Diploma Dois [D2], mm, ne’ebe sira ba iha universidade karik, kontinua kedas ba iha Semestre V, semester IV ne’e sira hotu ona, ne’ebé sira   ba direitamente ba Semester V, para koopera ho, mm, agora dadaun iha koopera ho universidade sira iha Timor, ita komesa ho, atu ema sira ne’e ba eskola karik sira ba kontinua ho Semester V, sira lahahú iha Semestre I tanba ita koopera ho Universidade sira ne’e.

E depois bai ha nivel Manajemen/jestaun iha kursu ‘CEMSCI’, agora dadaun kolega balun iha ne’e, ‘CSPI no PolRI’ iha Indonesia, kursu ‘ICTAP’, kursu nível manajemen ne’e sira hala’o iha Malasia.

Kursu Estratéjiku, Kursu Diresaun Estratéjiku Polisial ne’e, agora dadaun iha, Portugal ninian, agora dadaun ita nia ofisial balun tuir, IDN Timor-Leste, iha, LEMHANAS Indonesia no mós iha Australia, ne’e, ne’e, be kursu Estratéjiku ne’e iha fatin tolu: ida iha ne’e [Timor-Leste], iha Lemhanas [Indonésia] no iha Australia.

Mm, ita ba partisipa oinsa mak, mm, desenvolvimentu, mm, lideransa PNTL ninian. Alein de ida ne’e iha mós kursu investigasaun sira, kursu investigasaun, itabot sira, hatene mós, kursu tránzitu nian, kursu seluk-seluk, hala’o mós Timor, iha ‘icon’ ida iha PNTL mak kursu Pedagojia ne’e, mm, uluk ami buka iha Akademia iha Timor laran ne’e kursu Pedagojia laiha ne’ebé ami, ami Haruka ba iha Australia, entaun kolega sira iha Australia dezenvolve kursu ne’e.

Ohin ho PNTL ninia ita bele kombina ho didi’ak kona-ba oinsa halo planu, prepara aulas ho didi’ak, oinsa mak dezenvolve kurrikulu ne’e ita nia kursu ida, ita iha sertifikadu, no akreditadu iha Timor-Leste nian.

Total kursu dadaun ne’e hamutuk iha ho total kurus 28,212 [Vinter e Oitu Mil e Duzentos e Doze], mm, kursu iha  rai liur, ne’e iha 2,358 [dois mil trezente e cinquenta e oito], kursu iha rai laran ne’e 25, 254 [vinte e cinco mil dozentos e cinquenta e quatro]. Ne’e, be ninia referénsia ne’e, itaboot sira bele iha asesu ba iha research gate, ka bai ha livru ne’ebe hau iha, ita boot sir abele asesu.

Mm, ba nível, alein de formasaun vokasional ne’e, ita mos iha, dezenvolvimentu rekursus umanus ne’e, ita mós kopera ho instituisaun sira iha rai liur, ba nivel pos graduasaun ne’e iha doutoradu, ita iha ne’e iha dotoradu, dotoradu iha nain 2, mestradu 45 no lisensiadu iha 41, depois, mais no mais sira seluk. Dezenvolvimentu Rekursus Umanus Polísia Nasionál mak

Hau hatene hau joven ne’e be hau tenke kumpri oras, se la’e orsida bomba rai, se la’e ‘push up’,

Ne’e, be, rekursus umanus ninia planu ne’e oinsa bele serbisu, mm, tantu iha setor privadu ka setor públiku, hanesan hau ohin hatete, ‘Eldap’ hatete ne’e ‘Do not treat you Human Resources as just a machine!’ labele trata o nia ema sira hanesan mákina, tenke hanoin sira, hahú husi sira nia rektrutamentu, treinamentu no to’o ba reforma ne’e, ita hanoin sira nia welfare, jere rekursus umanus ho didiak iha jestaun ne’e maki ta bele atinje rekursus umanus ne’e iha efisiénsia no efikaz.

Atu bele atinje rekursus umanus ho didiak ne’e, iha buat lima hanesan ohin: “Well train, well educate, well equipped, well salary and well maternity!”,  ho ida ne’e organizasaun ne’e bele serbisu ho professional, obrigadu barak!